Blue Humanities: Μήπως να «εκμεταλλευτούμε» σωστά το απέραντο γαλάζιο;

Κεντρική Εικόνα: Antiroom II, των Ahmad El Mad, Elena Chiavi και Matteo Goldoni | Πηγή εικόνας: arquitecturaviva.com

Η θάλασσα, και γενικότερα το υγρό στοιχείο, ήταν και είναι το σημαντικότερο μέρος της Γης. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι ο πλανήτης μας χαρακτηρίζεται ως ο «υγρός πλανήτης», αφού το 71% της επιφάνειάς του καλύπτεται με νερό. Επιπλέον, χάρις στη σπουδαιότητα των θαλάσσιων δρόμων, οι διάφοροι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν ή χτίστηκαν εξ αρχής, οδηγώντας τις κοινωνίες στην οικονομική, πολιτική και πολιτισμική άνθηση, που με τη σειρά της κίνησε την «παγκόσμια κοινωνία». Ωστόσο, λόγω της γενικότερης αλλαγής στο κλίμα που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, η θάλασσα όλο και περισσότερο παραγκωνίζεται, μολύνεται ή θεωρείται δεδομένη πηγή εσόδων και διασκέδασης των σύγχρονων κοινωνιών.

Παραμέληση, εκμετάλλευση και μόλυνση

Η αντίληψη του παραπάνω τριπτύχου θα μπορούσε ίσως να επιτευχθεί από τον καθένα, εάν αναλογιστούμε τους τόνους σκουπιδιών που ξεβράζονται στις ακτές ανά τον πλανήτη τα τελευταία -ομολογουμένως πολλά- χρόνια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των τόνων πλαστικών που καταλήγουν ξανά εκεί που ξεκίνησαν, δηλαδή στην ακτή, είναι οι παραλίες στις Φιλιππίνες. Σύμφωνα με τις πληροφορίες του οργανισμού SEA circular, κάθε χρόνο γύρω στους 0.28 με 0.75 τόνους πλαστικού εισέρχονται στις θάλασσες μόνο από το λιμάνι της Μανίλα, μολύνοντας τους υδάτινους πόρους και οδηγώντας σε θάνατο μεγάλο μέρος της θαλάσσιας πανίδας. 

Πηγή εικόνας: terracycle.com

Οι επιπτώσεις αυτού του φαινομένου είναι ζωτικής σημασίας για όλους, αφού ο βυθός συνδέεται με άλλα τμήματα του οικοσυστήματος, ανακυκλώνοντας και θρέφοντας τους οργανισμούς των ωκεάνιων βιοτόπων, για πάνω από ένα δισεκατομμύριο χρόνια. Έτσι, αν αυτή η αλυσίδα λειτουργιών των ωκεανών ραγίσει, οι παραγόμενες στον βυθό ουσίες, όπως το άζωτο, θα μειωθούν, με συνέπεια τη διακινδύνευση της ζωής των θαλάσσιων οργανισμών. 

Τα αίτια, όμως, πίσω από τη μόλυνση και παραμέληση των υδάτων, δεν βρίσκονται μόνο στους υπέρογκους τόνους πλαστικού, αλλά εντοπίζονται και στην αυξανόμενη αλιεία, και ειδικότερα στη χρήση μηχανότρατας. Το 2019, ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Η.Π.Α. έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου, αφού ανέφερε ότι υπάρχουν γύρω στα 4,6 εκατομμύρια αλιευτικά σκάφη στις θάλασσες, ενώ παράλληλα ο αριθμός της μηχανότρατας βυθού αυξάνεται δραματικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η περιοχή της Αδριατικής, όπου τα μισά από τα σκάφη που χρησιμοποιούνται είναι αυτού του είδους. Εκτός από τις Η.Π.Α., αντίστοιχες ανακοινώσεις και προσπάθειες περιορισμού των αλόγιστων αλιευτικών πρακτικών γίνονται και από την Ευρωπαϊκή Ένωση, εισάγοντας το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας. Όπως διαβάζουμε στην επίσημη σελίδα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου: «Το Ευρωπαϊκό Ταμείο Θάλασσας και Αλιείας (ΕΤΘΑ) είναι ένα ευρωπαϊκό χρηματοδοτικό πρόγραμμα που υποστηρίζει την αλιευτική πολιτική, την αλιεία εσωτερικών υδάτων, την υδατοκαλλιέργεια και τον ναυτιλιακό τομέα.».

Παρά όμως τις οργανωμένες προσπάθειες και προειδοποιήσεις, το πρόβλημα παραμένει και ταλανίζει τόσο την επιστημονική κοινότητα όσο και τη ζωή των κοινωνιών. Μήπως, όμως, θα σεβόμασταν τη θάλασσα αν ανατρέχαμε πίσω, στη σημασία που αυτή έδινε σε διάφορους τομείς της ζωής διαχρονικά;

Η ανθρώπινη εξέλιξη ως «προϊόν» της θάλασσας

Όπως αναφέρει ο David Helvarg, δημοσιογράφος και ακτιβιστής, για τους ωκεανούς, «More is known about the dark side of the moon than is known about the depths of the oceans», γνωρίζουμε πολύ λίγα για τη θάλασσα, και κατ΄ επέκταση για τον πλανήτη. Ωστόσο, αν και οι γνώσεις των περισσότερων είναι περιορισμένες, η θάλασσα δεν παύει να είναι μέρος τής ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων, οι οποίοι εξαρτώνται όχι μόνο οικονομικά από αυτή, αλλά και πολιτισμικά ή κοινωνικά.

Καλούμενοι να δούμε τη σημασία του νερού διαχρονικά, αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε ότι αυτό επηρέασε τον ρου της παγκόσμιας Ιστορίας. Οι μετακινήσεις πληθυσμών προϊστορικά εξαρτώνται από τα υδάτινα μονοπάτια, αφού αυτά θεωρούνταν ο ασφαλέστερος δρόμος για την εγκατάσταση σε κάποιο άλλο μέρος. Παράδειγμα τέτοιων μετακινήσεων που επηρέασαν την κατοίκηση της Γης, ήταν το πέρασμα ανθρώπων από τον Βερίγγειο πορθμό. Έχοντας κατέβει αισθητά η στάθμη της ομώνυμης του πορθμού θάλασσας, ένας μεγάλος αριθμός ατόμων μετακινήθηκε από την Ασία στην Αλάσκα, στα τέλη της τελευταίας εποχής των παγετώνων, εποικίζοντας την ήπειρο. Έτσι, με μια προσεκτική ανάλυση του παραπάνω παραδείγματος, καταλαβαίνουμε ότι η παρατήρηση της συμπεριφοράς της θάλασσας από τον άνθρωπο τον κατέστησε ικανό να εξελιχθεί και να προχωρήσει προς το μέλλον. Και η εξέλιξη αυτή δεν σταματά σε αυτό, αφού σταδιακά, με το πέρασμα των αιώνων, τα μεγάλα αστικά κέντρα προσανατολίζονται προς το υγρό στοιχείο. Πλωτά ποτάμια και θαλάσσια λιμάνια έγιναν τα σκηνικά που θα στήνονταν οι μεγαλύτεροι πολιτισμοί, ενώ η προσπάθεια πρόσβασης στη θάλασσα, για εμπορικούς λόγους, θα γίνει η αφορμή για τη διεξαγωγή πολέμων, με πιο πρόσφατο αυτόν του λεγόμενου «πολέμου του μπακαλιάρου» στη Θάλασσα της Μάγχης ανάμεσα στη Μ. Βρετανία και τη Γαλλία, με σκοπό τον καθορισμό των αλιευτικών συνόρων.

Φτάνοντας από την αρχαιότητα, όπου το εμπόριο ήταν ως επί το πλείστον θαλάσσιο, στον Μεσαίωνα, θα βρούμε όλο και περισσότερους πολιτισμούς να ακμάζουν δίπλα στη θάλασσα. Από την Κωνσταντινούπολη, στη Βενετία -γνωστή και ως «Πόλη του Νερού»-, ως την κυριαρχία των μεγάλων αυτοκρατοριών Ισπανίας, Πορτογαλίας και Μ. Βρετανίας διαμέσου των θαλάσσιων ταξιδιών, η θάλασσα ήταν το μέσο επιρροής και κατάκτησης πολλών χωρών, δίνοντας παράλληλα στους αποικιοκράτες οικονομική και κοινωνική δύναμη. Σήμερα αντίστοιχη δύναμη αναδεικνύεται η Κίνα, έχοντας στην κατοχή της ένα παγκόσμιο δίκτυο εμπορικών λιμανιών.

Όμως, θα ήταν αφελές να μείνουμε μόνο στον οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο των υδάτων στην κοινωνία. Η θάλασσα ενέπνευσε, ανά τους αιώνες, τις τέχνες και τον πολιτισμό. Από τον Ροβινσόνα Κρούσο, το Moby-Dick, τα ζωγραφικά τοπία του J. M. W. Turner και το «Μια μικρή ιστορία νερού» του Γκοντάρ ή το «The shape of water» του Guillermo del Toro, το νερό είναι πανταχού παρόν, καθορίζοντας τη μνήμη, διαδίδοντας θρύλους και χτίζοντας ιστορίες.



Πηγή εικόνας: assets.fontsinuse.com

Πώς όμως το νερό επηρέασε τον τομέα της αρχιτεκτονικής και το design; Και το κυριότερο, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το νερό ως μέσο για την επίτευξη της βιωσιμότητας;

Αρχιτεκτονική, μνήμη και κουλτούρα

Προφανώς, η επιρροή που άσκησε το νερό στον τρόπο ζωής των ανθρώπων, κατέχει ένα σημαντικό μέρος στο μνημονικό των κοινωνιών. Η θάλασσα ήταν πάντα αυτή, στην οποία ο άνθρωπος έχτιζε ή προσανατόλιζε το σπίτι του, είτε για λόγους πρακτικούς είτε για λόγους κύρους και αισθητικής. Δεν πρέπει, άλλωστε, να ξεχνάμε, ότι ένα σπίτι δίπλα στη θάλασσα σε πολλές κοινωνίες θεωρείται συνώνυμο της πολυτέλειας.  

Αυτή την άρρηκτη σχέση κατοικίας και θάλασσας την υπογράμμισε και ο Aldo Rossi, όταν επισκέφτηκε τη Σάμο, το καλοκαίρι του 1989. Αυτή η επίσκεψη έχει δώσει το σχέδιο του αρχιτέκτονα, στο οποίο απεικονίζεται ό,τι αυτός έβλεπε: το εσωτερικό του δωματίου του, ένα μπουκάλι και η θάλασσα. Δεν είναι τυχαίο, βέβαια, το γεγονός ότι ο Ιταλός αρχιτέκτονας εντάσσει το υγρό στοιχείο στο συγκεκριμένο σκίτσο. Από τη βίλα στη λίμνη Maggiore, στο Il Teatro del Mondo και το ταξίδι στη Σάμο, το νερό πάντα θα είναι μέρος της δουλειάς του. Ίσως γιατί το νερό για τον ίδιο συμβολίζει το άπειρο, μία αέναη κίνηση στον χώρο και τον χρόνο, ή ακόμα ίσως σε αυτό καθρεφτίζεται η νιτσεϊκή έννοια της αιώνιας επιστροφής. Επιπλέον, για τους θεατές αυτού του «σκηνικού» με θέα το μπλε, το νερό δεν είναι μόνο ένα μέσο επιστροφής στην αιωνιότητα. Παραλληλίζοντας το τοπίο στο βάθος του σκίτσου με τη βίλα στην ιταλική λίμνη, ο εκάστοτε θεατής- ένοικος βρίσκεται αντιμέτωπος όχι μόνο με το μέρος αλλά και με τον χρόνο, ο οποίος, αν και αιώνιος, μένει σταθερός, απαράλλακτος. Είναι, απλώς, μία ενθύμηση μιας παρελθούσης μνήμης, που, αν και φεύγει, εξακολουθεί να υπάρχει και να μας επηρεάζει.

Φυσικά, αυτή η «υπενθύμιση του, συνδεδεμένου με τη θάλασσα, παρελθόντος» εντοπίζεται και στον τρόπο ανάπτυξης των αρχιτεκτονικών συνθέσεων και του design. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα κατοικίας, με άμεση σχέση τη θάλασσα, βρίσκουμε στα ινδικά stilt houses. Οι υπερυψωμένες αυτές κατασκευές από μπαμπού, που εντοπίζονται σε παραλιακές περιοχές, προσφέρουν στους ενοίκους τις ιδανικές, θα λέγαμε, συνθήκες ασφαλούς διαβίωσης, αφού ο κενός χώρος, ακριβώς κάτω από την κύρια κατασκευή, βοηθά στην αποφυγή πλημμύρας του εσωτερικού, αν η στάθμη της κοντινής θάλασσας ανέβει. Επιπλέον, η χρήση του συγκεκριμένου ξύλου, σύμφωνα με τους ενοίκους, προσφέρει ευελιξία και ανθεκτικότητα, ενώ παράλληλα αποτελεί μία φθηνή και εύκολη λύση εύρεσης του υλικού. Το κυριότερο, όμως, είναι η βιωσιμότητά του, αφού πρόκειται για ένα φυσικό προϊόν, η επεξεργασία και καταστροφή του οποίου δεν θέτει σε άμεσο κίνδυνο το περιβάλλον. 

Ναός Wat Hong Thong, Ταϊλάνδη | Πηγή εικόνας: commons.wikimedia.org

Προφανώς, ο τύπος των συγκεκριμένων κατασκευών δεν περιορίστηκε στην παραδοσιακή, ανώνυμη αρχιτεκτονική παράδοση πολλών περιοχών ανά τον κόσμο. Δεν είναι λίγες οι φορές που μεγάλα, εξωτικά, ξενοδοχειακά συγκροτήματα δανείζονται τον τύπο για την κατασκευή ειδυλλιακών θερέτρων, ενώ αρχιτεκτονικά γραφεία υιοθετούν εξίσου τον συγκεκριμένο τρόπο κατασκευής, μεριμνώντας για την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, φαινόμενο άρρηκτα συνδεδεμένο με την κλιματική αλλαγή. 

Εκτός, ωστόσο, των παραπάνω πρακτικών που εστιάζουν περισσότερο στη διαχείριση του ζητήματος, είναι εξίσου επιτακτική η ανάγκη για την έναρξη των συζητήσεων σε κεντρικό και θεσμικό επίπεδο. Άξιο μίμησης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το παράδειγμα της Αυστραλίας, με τις αρχές να τοποθετούν ένα διαφορετικό σύστημα φίλτρων στις απολήξεις των σωλήνων αποχέτευσης. 

Πηγή εικόνας: sustainability.owu

Αυτό το, φαινομενικά, γιγαντιαίο δίχτυ είναι ικανό να συγκρατεί όλα τα απορρίμματα, προτού αυτά καταλήξουν στον υδροφόρο ορίζοντα, όπου η περισυλλογή και η εύρεσή τους θα είναι μακράν δυσκολότερη. Τα θετικά του όμως δεν περιορίζονται εδώ, αφού, με το άδειασμά του, γίνεται ο διαχωρισμός των αντικειμένων, με σκοπό την ανακύκλωση ή επαναχρησιμοποίησή τους.  

Η αλλαγή μέσα από τη θάλασσα

Γνωρίζοντας ήδη ότι γύρω στις 136 πόλεις βρίσκονται σε κίνδυνο λόγω της αύξησης της θαλάσσιας στάθμης, πολλά αρχιτεκτονικά γραφεία άρχισαν να κινούνται προς έναν νέο τρόπο σχεδιασμού, ο οποίος, στοχεύοντας στη βιωσιμότητα, φέρνει στο προσκήνιο το ερώτημα, πώς τελικά θα πρέπει να κατοικούμε στις πόλεις. Με αυτό τον τρόπο, στόχος όλων θα είναι η αστική ανάπτυξη, στην οποία πρωτεύοντα ρόλο θα έχει το υδάτινο τοπίο και η ομαλή ένταξή του σε αυτό. Τέτοιες προσπάθειες ξεκίνησαν να είναι ορατές σε χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας, οι οποίες έχουν να αντιμετωπίσουν τόσο το πρόβλημα της ραγδαίας αύξησης του πληθυσμού και της στέγασής του, όσο και τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. 

Ο ίδιος τρόπος προσέγγισης ακολουθείται και στον χώρο του design. Εκμεταλλευόμενοι υλικά που βρίσκουν στις ακτές ή παγιδευμένα σε δίχτυα, πολλοί designers προχωρούν στην αναδιαμόρφωσή τους, ίσως φτάνοντας στο όνειρο του συνεχούς παρόντος-παρελθόντος του Rossi, δείχνοντας ότι όλα μπορούν να αποκτήσουν και πάλι ζωή και χρηστικότητα. Αυτή λοιπόν η διεξοδική μελέτη του νερού και της ιστορίας που αυτό είναι ικανό να κατασκευάσει, συναντάται και σε έργα πολλών studios. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα research based design studio, που το νερό διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στα έργα του, είναι αυτό που αναπτύχθηκε σε συνεργασία των Nichi Barratto και Yianni Mourava. Στη δουλειά των δύο καλλιτεχνών, η αρχαιολογία συνδιαλέγεται με τη δημιουργία φανταστικών τοπίων, το νερό, την ιστορία και κάθε είδους καλλιτεχνική έκφραση. 

Πηγή εικόνας: scandinaviandesign.com

Ευχή όλων είναι αυτές οι πρωτοβουλίες να πληθύνουν, και με συντονισμένες θεσμικές και ιδιωτικές κινήσεις να προσαρμόσουμε τον τρόπο ζωής στην επικείμενη αλλαγή, που, δυστυχώς, είναι μπροστά μας. Ο σεβασμός της θάλασσας ίσως να είναι το τελευταίο μέσο, για τη σταδιακή βελτίωση της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Αν και αυτό δεν πετύχει, ενδέχεται το άκρως ευφάνταστο project του LADbible Group, The Trash Isles -ένα υποθετικό νησιωτικό κράτος, διαμορφωμένο από σκουπίδια-, να μην παραμείνει μόνο στα χαρτιά. 

Το διαβατήριο του The Trash Isles | Πηγή εικόνας: dalandmike.com

Έτσι, το τελικό ερώτημα που τίθεται είναι, αν πράγματι το διαβατήριο του νησιού θα μας είναι χρήσιμο στο μέλλον. 

Πηγές άρθρου/ Περαιτέρω ανάγνωση

C. Carson (2017). CLOUD FORMATIONS: CLIMATE CHANGE, DIASPORA THEORY, AND THE INTERNET. Από: https://pinupmagazine.org/articles/cloud-formations-climate-change-diaspora-theory-and-the-internet#14.

M. Williams and J. Zalasiewicz (2020). Forest Gardens Beneath the Anthropocene Seas. Από: https://www.e-flux.com/architecture/oceans/331875/forest-gardens-beneath-the-anthropocene-seas/.

V. Moschetti (2021). THIS BLUE LOVE: ALDO ROSSI IN SAMOS IN LATE SUMMER 1989. Από: https://drawingmatter.org/this-blue-love-aldo-rossi-in-samos-in-late-summer-1989/.

J. R. Gillis (2013). The Blue Humanities. Από: https://www.neh.gov/humanities/2013/mayjune/feature/the-blue-humanities.

L. M.Abadie, L. P.Jackson, E. Sainz de Murieta, S. Jevrejeva, I. Galarraga (2020). Comparing urban coastal flood risk in 136 cities under two alternative sea-level projections: RCP 8.5 and an expert opinion-based high-end scenario. Aπό: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0964569120301599

N. Naha (2021). What is stilt house in India and how is it made?. Από:https://www.magicbricks.com/blog/stilt-house/125146.html.

Οι πρώτοι κάτοικοι της Αμερικής (2021). Από: https://www.archaiologia.gr/blog/2011/09/28/%CE%BF%CE%B9-%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%84%CE%BF%CE%B9-%CE%BA%CE%AC%CF%84%CE%BF%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82/. 

A. D. Steffen (2019). Australia Came Up With A Way To Save The Oceans From Plastic Pollution And Garbage. Από: https://www.intelligentliving.co/australia-plastic-ocean/ .

Πληροφορίες για τη Διαχείριση της αλιείας στην ΕΕ., στο: https://www.europarl.europa.eu/factsheets/el/sheet/115/%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CF%87%CE%B5%CE%B9%CF%81%CE%B9%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%B5. 

Πληροφορίες για το SEA circular, στο: https://www.sea-circular.org/. 

Πληροφορίες για το The Trash Isles, στο: https://www.ladbiblegroup.com/casestudy/trash-isles/.