Ξυλογλυπτική: Ενώνοντας παρελθόν και μέλλον

Πηγή Κεντρικής Εικόνας: viktor-art.pl

Η σημασία της ξυλογλυπτικής για την ανάπτυξη των κατά τόπους πολιτισμών είναι εμφανής, κυρίως ταξιδεύοντας ανά τον κόσμο. Από εντυπωσιακά παραδοσιακά ασιατικά κτίρια με τις σκαλιστές λεπτομέρειες των οροφών -οι οποίες δρουν όχι μόνο σαν διακοσμητικά στοιχεία αλλά και ως στατικά μέλη του κτιρίου-, μέχρι τα βυζαντινά εκκλησιαστικά τέμπλα και τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης, σχεδόν πανομοιότυπα σε όλα τα μέρη του κόσμου, η ξυλογλυπτική αποτελεί τον συνδετικό κρίκο πολλών πολιτισμών και, θα τολμήσουμε να πούμε, την κατεξοχήν περιβαλλοντικά φιλική τεχνική κατασκευής αντικειμένων, από την αρχή έως το τελικό προϊόν. Άλλωστε, όπως μας αναφέρει ο κ. Γιάννης Ανδραβιδιώτης, «Ο ρόλος του ξυλογλύπτη, δια μέσω της τέχνης του, είναι η προσπάθειά του να ερμηνεύσει σε συμπαγή μορφή στοιχεία της ύλης του περιβάλλοντος και του πολιτισμού του κάθε τόπου, ενώνοντας διαφορετικές κουλτούρες σεβόμενος τις παραδόσεις».

Λεπτομέρεια των dougong, απαραίτητου δομικού στοιχείου των κινεζικών παραδοσιακών κτηρίων | Πηγή εικόνας: pbs.twimg.com

Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να αναφερθούμε στις ξυλογλυπτικές παραδόσεις των βαλκανικών και, φυσικά, ελληνικών εργαστηρίων.

Η ξυλογλυπτική στα Βαλκάνια

Η ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων μοιράζεται κοινά πολιτισμικά στοιχεία, ήδη από την αρχαιότητα. Η ύπαρξη πολλών φυλών αλλά και η όσμωση διαφορετικών πολιτισμών ανά τους αιώνες βοήθησε στην ανάπτυξη ενός κοινού «κώδικα» επικοινωνίας, ο οποίος εκφράστηκε μέσω της τέχνης. Κυρίως κατά τη βυζαντινή περίοδο, όπου και τα λειτουργικά μέρη των εκκλησιών ήταν σημαντικά για την τέλεση των διαφόρων Μυστηρίων (άμβωνες, τέμπλα, στηθαία κτλ.), η ξυλογλυπτική άνθισε, δίνοντάς μας παραδείγματα εξαιρετικής τεχνικής και αισθητικής ποιότητας, με την απεικόνιση σε αυτά κυρίως περίπλοκων φυτικών μοτίβων. Όσον αφορά την αστική ξυλογλυπτική, αυτή φαίνεται αρκετά περίτεχνη, με τα δαντελωτά, επιδέξια σχήματα της σχολής Konjic από την περιοχή της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης να αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας μακράς ιστορίας της τέχνης του ξύλου που εξασκείται μέχρι και σήμερα, χαρίζοντάς της μια θέση στη λίστα Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. 

Τέχνη Konjic (Casa Otomana, στο Μostar) | Πηγή εικόνας: upload.wikimedia.org

Πηγαίνοντας νοτιότερα, στην Ελλάδα, η Σιάτιστα στην Κοζάνη έχει να επιδείξει σημαντικά στοιχεία ξυλόγλυπτου, επίτοιχου -αυτή τη φορά- διακόσμου. Το αρχοντικό της Πουλκώς (ή Πουλκίδη) -ανοιχτό πλέον για το κοινό μετά τη ριζική αποκατάστασή του- βρίθει από εσωτερικές ξυλόγλυπτες επιφάνειες, με ποικίλα διακοσμητικά ζωγραφιστά μοτίβα σε φατνώματα, προσδίδοντας στον χώρο μεγαλοπρέπεια και την απαραίτητη ένδειξη του πλούτου της οικογένειας στους προσκεκλημένους της. Τον ίδιο περίτεχνο και επιβλητικό εσωτερικό ξυλόγλυπτο διάκοσμο συναντάμε, αν κινηθούμε ανατολικά στη Βόρεια Ελλάδα, στο αρχοντικό Κουγιουμτζόγλου στην Ξάνθη, στο οποίο στεγάζεται το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο της πόλης.

Αρχοντικό της Πουλκώς (έτος κατασκευής: 1752) | Πηγή εικόνας: archaiologia.gr

Πολλά παραδείγματα της λαϊκής ξυλογλυπτικής τέχνης εκτίθενται στο Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, στην Αθήνα. Από απλά οικιακά σκεύη, έπιπλα, τέμπλα και ακρόπρωρα πλοίων, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να γνωρίσει τη μακραίωνη ιστορία της ελληνικής ξυλογλυπτικής και τους καλλιτέχνες της, επώνυμους ή, στις περισσότερες περιπτώσεις, ανώνυμους. Επιπλέον, η προσέγγιση αυτής της παραγκωνισμένης πλευράς της ελληνικής τέχνης, η γνώση των διαφορετικών πρώτων υλών (από καρυδιά, οξιά, λεύκα, μέχρι σημύδα, κυπαρίσσι, μουριά, πυξάρι, κέδρο και αγριελιά), και διακόσμησης (εγχάρακτης, ανάγλυφης και ζωγραφιστής, ή ένθετης με στοιχεία όπως: σεντέφι, φίλντισι και ασήμι), είναι ικανή να φέρει στο φως το εύρος της παραγωγής που εκτείνεται από το βορειότερο άκρο της χώρας ως τη Σκύρο και την Κρήτη, αναδεικνύοντας τη σπουδαιότητα της επεξεργασίας του ξύλου -μιας επεξεργασίας ομολογουμένως αρκετά λεπτοδουλεμένης και πλαστικής- για λόγους χρηστικότητας και διακόσμησης. 

Σκέλος υφαντικού εργαλείου (από την έκθεση «Τα εργαλεία αφηγούνται», Μουσείο Μπενάκη) | Πηγή εικόνας: archaiologia.gr

Ποια είναι, ωστόσο, η κατάσταση της ξυλογλυπτικής στην Ελλάδα σήμερα; Υπάρχει μέλλον για τη συνέχιση αυτής της παραδοσιακής μορφής τέχνης και διακόσμησης;

Τα πολλά και ενεργά εργαστήρια 

Το ενδιαφέρον του κοινού για την τέχνη του ξύλου δείχνει να έχει αυξηθεί, όπως μαρτυρούν οι πολλές εκθέσεις που γίνονται στη χώρα, όπως: η «Ματιές στην παραδοσιακή ξυλογλυπτική τέχνη: από το παρελθόν στο μέλλον», μια πρωτοβουλία του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων, το 2022, στο Γενί Τζαμί στη Θεσσαλονίκη, και η «Τα εργαλεία αφηγούνται. Η λησμονημένη ιστορία των ξυλόγλυπτων υφαντικών εργαλείων», που διοργανώθηκε από το Μουσείο Μπενάκη Ελληνικού Πολιτισμού, το 2023 στην Αθήνα. 

Από «Τα εργαλεία αφηγούνται. Η λησμονημένη ιστορία των ξυλόγλυπτων υφαντικών εργαλείων» (Μουσείο Μπενάκη) | Πηγή εικόνας: news247.gr

Μεγαλύτερη, όμως, φαίνεται να είναι η επιθυμία για τη δημιουργία νέων, σύγχρονων ξυλόγλυπτων που πατούν στην παράδοση, κοιτώντας παράλληλα και το μέλλον. Η δημόσια Ξυλογλυπτική Σχολή στην Καλαμπάκα είναι ένας χώρος με σύγχρονες εγκαταστάσεις, που μεταλαμπαδεύει σε νέους σπουδαστές την τέχνη της ξυλογλυπτικής. Η εκπαίδευση είναι, φυσικά, πολυδιάστατη, ούτως ώστε να μπορέσουν οι μελλοντικοί καλλιτέχνες του ξύλου, να ανταποκριθούν στις ανάγκες του επαγγέλματός τους. Έτσι, η σχολή προσφέρει γνώσεις σε θεωρητικό και εργαστηριακό επίπεδο, στις εξειδικεύσεις της ξυλογλυπτικής και διακοσμητικής επίπλου, οι οποίες συνοδεύονται από μαθήματα σχεδίου και τη χρήση των νέων τεχνολογιών (π.χ. χρήσης μηχανών cnc), φέρνοντας το παρελθόν στο παρόν. 

Πηγή εικόνας: elgo.gr

Τα ιδιωτικά εργαστήρια ξυλογλυπτικής στην Ελλάδα είναι πολλά και αξιόλογα -τα περισσότερα από αυτά με μακρά παράδοση στον χώρο. Ένα από αυτά είναι τα Ξυλόγλυπτα Ανδραβιώτη, στην Αθήνα. Το εργαστήρι, στην εκατοντάχρονη πορεία του, προσπάθησε και πέτυχε να εμπλουτίσει τη βυζαντινή τέχνη -η οποία αποτελεί και τη βασική πηγή έμπνευσής του-, σεβόμενο πάντα την ιστορία της τέχνης και τις παραδόσεις της εκκλησιαστικής ιστορίας. Το εργαστήρι παράγει έργα καθολικού χαρακτήρα, αφού απευθύνονται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου, και καταφέρνει «σε πείσμα των καιρών να διατηρούμε ζωντανή την τέχνη της ξυλογλυπτικής». 

Πηγή εικόνας: Εργαστήριο Ανδραβιδιώτη

Όσο για τη συνέχιση της τέχνης της ξυλογλυπτικής; Αρκεί να παραθέσουμε τα λόγια του ίδιου του κ. Ανδραβιδιώτη, για να κατανοήσουμε το πρόβλημα στον χώρο, παρά τις κατά τόπους μικρές και ελπιδοφόρες προσπάθειες. «Δυστυχώς σήμερα οι νεότερες γενιές δεν έχουν ούτε το ερέθισμα ούτε το κίνητρο που θα τους οδηγήσει στην ενασχόλησή τους με την τέχνη της ξυλογλυπτικής. Θα πρέπει οι ίδιοι οι θεσμοί να δώσουν την ευκαιρία στη νέα γενιά, δημιουργώντας ανάλογες σχολές στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Αναλογιστείτε το παράδοξο που ισχύει σήμερα: υπάρχει τμήμα συντήρησης με κατεύθυνση στη συντήρηση ξυλόγλυπτων κειμηλίων, ως μάθημα, όμως δεν υπάρχει κρατική μέριμνα εκμάθησης της ίδιας της τέχνης της ξυλογλυπτικής. Δεν υπήρξε ποτέ τμήμα εργαστηριακού μαθήματος της ξυλογλυπτικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Δηλαδή καλούμαστε να διασώσουμε ξυλόγλυπτα κειμήλια, χωρίς να έχουμε τη δυνατότητα να μάθουμε την τέχνη ως τέχνη, ούτως ώστε να υπάρχουν ανάλογες δημιουργίες που να μπορούμε να συντηρήσουμε στο μέλλον. Πρώτα δημιουργούμε και στο μέλλον συντηρούμε». 

**Ευχαριστούμε πολύ τον κ. Γιάννη Ανδραβιδιώτη, για την επικοινωνία.

Περαιτέρω ανάγνωση και πηγές:

Jessica Miley (2017). Dougong: These Ancient Chinese Brackets Make Buildings Earthquake-Proof. Από: interestingengineering.com.

Konjic woodcarving. Από: ich.unesco.org.

Το αρχοντικό της Πούλκως ανοίγει για το κοινό. Από: archaiologia.gr.

Λαογραφικό & Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης. Από: fex.org.gr.

*Για το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού, στο: mnep.gr.

*Για την Ξυλογλυπτική Επαγγελματική Σχολή Καλαμπάκας, στο: elgo.gr.

*Για το Εργαστήριο Ανδραβιδιώτη, στο: andravidiotis.gr.