Τη δεκαετία του 1950, έρχεται ένα αρχιτεκτονικό ρεύμα το οποίο περιγράφει σε μεγάλο βαθμό τη σκληρότητα της Δύσης, το μεγαλείο της παγκοσμιοποίησης και την έντονη διαφορά κλίμακας της ατομικότητας και της εξουσίας. Το ρεύμα έρχεται στην απόπνοια του μοντέρνου, όπου αφαιρούνται οι διάκοσμοι κλίμακας, το χρώμα και οι δαντελωτές κοίλες γεωμετρίες της art nouveau και στη θέση τους έρχονται το ανεπίχριστο σκυρόδεμα, σκυροδετήσεις για υφή και αυστηρές γεωμετρίες που έρχονται σε πλήρη αντιδιαστολή με το φυσικό περιβάλλον.

Ο μπρουταλισμός είναι ένα από τα πιο καθηλωτικά ρεύματα της μοντέρνας περιόδου, που καθόρισε τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, τόσο μορφολογικά και λειτουργικά όσο και ιδεολογικά. Η επιρροή του ξεκινάει σταδιακά μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου το σκυρόδεμα έρχεται σε γενική οικοδομική χρήση και γεννιέται η ανάγκη για κατασκευές μεγάλης κλίμακας, τόσο για στέγαση όσο και για κοινωνική επιβολή. Θηριώδεις εκκλησίες, θεσμικά κτίρια και άλλοι χώροι που είχαν έναν εξουσιαστικό ρόλο, τόσο στην κοινωνία όσο και στην πολεοδομία, αποκτούν μνημειώδεις διαστάσεις, έντονες γεωμετρίες και ύφος που ήταν κάθε άλλο παρά φιλικό. Χαρακτηριστικά κτήρια του ρεύματος, η εκκλησία St. Pierre στη Γαλλία του Le Corbusier και το σύμπλεγμα κατοικιών Barbican στο Λονδίνο, ορθώνονται στο περιβάλλον τους, τόσο επιβλητικά όσο και η ιδεολογία που τα ακολουθεί.

Πύργος του ΟΤΕ, Θεσσαλονίκη

Στην Ελλάδα, όπως συνέβη και αντίστοιχα με τον μοντερνισμό, λίγα είναι τα δείγματα του μπρουταλισμού. Στο Design Society δουλέψαμε ερευνητικά για να εντοπίσουμε κάποια από τα δείγματα του κύματος, κοιτώντας πιο συγκεκριμένα σε δημόσια κτίρια κλίμακας και άλλες εφαρμογές, που μπορεί να μην αντιστοιχούνται πλήρως αλλά μοιράζονται στοιχεία.

Δημαρχιακό Μέγαρο Θεσσαλονίκης

Ένα από τα πιο καθηλωτικά έργα που μοιράζονται στοιχεία του μπρουταλισμού στον ελλαδικό χώρο είναι το Δημαρχιακό Μέγαρο Θεσσαλονίκης, το οποίο υλοποιήθηκε από την αρχιτεκτονική ομάδα των Τ. Μπίρη, Δ. Μπίρη, Ν. Δημοπούλου, Ρ. Σαΐτη, Γ. Σταθόπουλου, Ν. Χριστοδουλέα και Χ. Δακορώνια. Ένα συγκρότημα τριών κτιριακών μονάδων συνολικής έκτασης 15.300 m², λίγο πιο έξω από το εμπορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης, υπάρχει επιβλητικά ανάμεσα σε βουνό και θάλασσα σε πλήρη διάλογο με την αρχιτεκτονική ιστορία της πόλης. Οι κτιριακοί χώροι δημιουργούν μεταξύ τους υπαίθρια δημόσια περάσματα, τα οποία κάποιες φορές είναι ανοιχτά και άλλες ασφυκτικά, αν και υπαίθρια, με αποτέλεσμα πολλές φορές να χάνεις την οπτική του περιβάλλοντος και το μόνο που σε περιτριγυρίζει να είναι οι κτιριακοί όγκοι. Ανεπίχριστο σκυρόδεμα, λίγο χρώμα, μέταλλο και τζάμι. Η κάτοψη έχει έντονες διαφορές στις αναλογίες, ακολουθώντας το δόγμα του μπρουτάλ, αχανείς, ευήλιοι χώροι, με ύψος, στα γραφεία των λίγων, και ασφυκτικοί, χαμηλοί χώροι σε αυτά των πολλών. Παιχνίδια κλίμακας, μεγάλα ελεύθερα ύψη, αίθρια εσωτερικά και εξωτερικά, και το πιο ιδιαίτερο όλων, η μυτερή γωνία της κάτοψης και η γιγαντιαία ρήση πάνω από το εξωτερικό αίθριο!

Κτήριο ΟTE, 28ης Σεπτεμβρίου, Αθήνα

Συνεχίζοντας, μεταξύ άλλων, τα κτήρια του ΟΤΕ σε όλη την Ελλάδα περιγράφουν αυτή τη μετασοβιετική αίσθηση της κυριαρχίας. Μπορεί οι μεταγενέστεροι να μην το καταλαβαίνουμε, αλλά τη δεκαετία του 1970 οι τηλεπικοινωνίες ήταν κάτι που άλλαξε την πραγματικότητα για πάντα! Το κτίριο του ΟTE επί της οδού Πατησίων στην Αθήνα, με την έντονη γεωμετρία του, τις αυστηρές και φθαρμένες όψεις του αλλά και το δυστοπικό του τελείωμα στο ουρανό, χαρακτηρίζει έντονα το πόσο, κοινωνικά και πολιτικά, οι τηλεπικοινωνίες ήρθαν για να εδραιωθούν. Ξαναγυρνώντας στη Θεσσαλονίκη, ο πύργος του ΟΤΕ εκεί ήρθε εμβληματικά για να μιλήσει ακριβώς για τα ίδια πράγματα, όχι μόνο στην πόλη αλλά σε όλα τα Βαλκάνια. Space odyssey, μιμούμενος τις παλιές κεραίες, ένας μυτερός πύργος με το οβαλοειδές απόπτερο το οποίο περιστρέφεται, δεν αποτελεί τίποτα άλλο παρά κόσμημα εξουσίας.

Κατοικία στα Μέγαρα, Tense Architecture Network | Image: doma.archi

Πηγαίνοντας σε εντελώς διαφορετική κλίμακα, οι Tense Architecture Network με την κατοικία στα Μέγαρα παίρνουν στοιχεία του ρεύματος, δημιουργώντας μια εντυπωσιακή οικιστική συνθήκη που σίγουρα δε μένει απαρατήρητη! Ανάμεσα σε 300 ελιές, τον κάμπο των Μεγάρων και τα Γεράνεια Όρη, δύο πρίσματα από ανεπίχριστο σκυρόδεμα δημιουργούν φυγοκεντρικά ένα εσωτερικό περίκλειστο αίθριο. Οι εξωτερικές όψεις με έντονες χαράξεις, είτε προβάλλουν τους δημόσιους χώρους της κατοικίας, είτε δημιουργούν δέσμες φωτός. Τα interiors κρατούν τον αυστηρό χαρακτήρα της αρχιτεκτονικής, ενώ μεγάλες δρύινες επιφάνειες, αποστάσεις στην κάτοψη και επιμέλεια στα υλικά υπογραμμίζουν τον καθηλωτικό χαρακτήρα της κατοικίας.

Κατοικία στα Μέγαρα, Tense Architecture Network | Image: doma.archi

Το κίνημα του Μπρουταλισμού μπορεί να πέθανε νωρίς ιδεολογικά, αλλά σίγουρα άφησε το στίγμα του. Η ελληνική αρχιτεκτονική, αν και αποστασιοποιημένη, εγκολπώθηκε κάποια στοιχεία του ρεύματος, προσαρμόζοντάς τα όμως στην κλίμακα και τις αναφορές της. Τέτοια ιστορικά στοιχεία αποτελούν εργαλείο για να προβλέψουμε τις μελλοντικές επεμβάσεις που πρόκειται να γίνουν και να δούμε πώς νέα κεντροευρωπαϊκά κινήματα και τάσεις μπορεί να υπάρξουν στα πλαίσια της βαλκανικής πραγματικότητας.