Πηγή Κεντρικής Εικόνας: madmuseum.org

Με αφορμή την πρόσφατη έκθεση της Catheline van den Branden, Weaving I Restoring I Healing, στο Μουσείο Λαϊκής Τέχνης και Παράδοσης «Αγγελική Χατζημιχάλη», ήρθε η ώρα να επανέλθει στο επίκεντρο -ειδικότερα στην Ελλάδα- η τέχνη της υφαντικής.

Άλλωστε, γνωρίζουμε ότι, ανά τους αιώνες, οι γυναίκες ασχολούνταν κυρίως με τις ασχολίες που περιορίζονταν μέσα στο σπίτι, και μία από αυτές –και ίσως η σημαντικότερη, όπως αποδείχθηκε- ήταν η ύφανση ποικίλων ειδών υφασμάτων, με σκοπό τη δημιουργία ενδυμάτων για όλη την οικογένεια. Ήδη από το 5.000 π.Χ. στην Αίγυπτο, η ύφανση λινών ήταν μια συνήθης πρακτική, που, ωστόσο, κρύβει μια σκοτεινή πλευρά, αφού σε πολλά τοπικά εργαστήρια οι γυναίκες δούλευαν σε καθεστώς δουλείας. Η ίδια τάση της αρχαίας υφαντικής συναντάται και στην Αρχαία Ελλάδα, όπου τα λινά προϊόντα γίνονταν και το κεντρικό θέμα των διαφόρων θρησκευτικών πομπών, λ.χ. κατά τη διάρκεια των Παναθηναίων.

Αττική λήκυθος (550-530 π.Χ.) | Πηγή εικόνας: images.metmuseum.org

Η παράδοση της υφαντικής, φυσικά, διατηρείται σε πολλά μέρη του κόσμου, από την Κίνα, όπου η φυλή Miao διδάσκει στα κορίτσια από την ηλικία των έξι χρόνων την ύφανση ιδιαίτερα εντυπωσιακών παραδοσιακών φορεσιών (που προορίζονται κυρίως για γάμους), μέχρι την Κεντρική και Νότια Αμερική. Ειδικότερα, ο πολιτισμός των Μάγια ήταν γνωστός για τα πολύχρωμα υφάσματα (από μαλλί ή ακόμα και από φυτικές πρώτες ύλες) με τα πολλά γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, μια τέχνη που συνεχίζεται μέχρι και σήμερα σε περιοχές της Γουατεμάλα, του Μεξικού, ενώ οι ίδιες τεχνικές εντοπίζονται και νοτιότερα, στη Χιλή.

Kaqchikel Maya (1970) | Πηγή εικόνας: 3.api.artsmia.org

Η υφαντική δεν εκλείπει και από την Ευρώπη, με τους πολλούς πολιτισμούς, από τους Βίκινγκς μέχρι τους Σλάβους και τους Βαλκάνιους, να επιδεικνύουν υπέροχα παραδείγματα επεξεργασίας της διαθέσιμης πρώτης ύλης για την παραγωγή ενδυμάτων ή χαλιών, που, σε κάθε περίπτωση, ανάλογα με τη διακοσμητικότητά τους, γίνονταν σημείο αναφοράς της κοινωνικής θέσης του ατόμου που τα κατείχε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού, είναι το διαφορετικό καρό και χρώμα των σκωτσέζικων κιλτ, που φανερώνει την καταγωγή ή τη φατρία του κατόχου του.

Πηγή εικόνας: cdn.shopify.com

Όμως, εφόσον οι γυναίκες ασχολούνταν κατά κόρον με τη συγκεκριμένη τέχνη, πώς αυτή βοήθησε στη σταδιακή εργασιακή ένταξή τους και κατά συνέπεια στην προσπάθεια χειραφέτησής τους;

Χειραφέτηση μέσω της ύφανσης

Με την πάροδο των χρόνων και την ανάπτυξη του εμπορίου, η δουλειά χιλιάδων γυναικών ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, ανοίγοντας εμπορικές διόδους. Άλλωστε, ο Δρόμος του Μεταξιού αποδεικνύει ότι το συγκεκριμένο ύφασμα ήταν τόσο σημαντικό, αφού ένωσε τη Δύση με την Ανατολή με κάθε δυνατό τρόπο. Όμως, μέχρι και πριν την εκβιομηχάνιση, η υφαντική θεωρούνταν δεδομένη γυναικεία ασχολία, χωρίς βέβαια να αποτελεί πηγή εσόδων για τις ίδιες, ενώ προφανώς δεν λογιζόταν ούτε ως μια «κανονική» εργασία. Στα μέσα περίπου του 18ου αιώνα, η ανάπτυξη της μηχανής οδήγησε στη Βιομηχανική Επανάσταση, δίνοντας θέση και στις γυναίκες, αυτή τη φορά, στην εργασία και την απόκτηση εισοδήματος. Έτσι, αν και υπό άθλιες συνθήκες, η μαζική παραγωγή ενδυμάτων έφερε με τη σειρά της την ένταξη της γυναίκας στα κοινωνικά τεκταινόμενα, οδηγώντας στην ενδυνάμωσή της. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, το γεγονός ότι το κίνημα των Σουφραζέτων ιδρύθηκε το 1897, έναν αιώνα σχεδόν μετά την έναρξη της βιομηχανίας και την εδραίωσή της στις δυτικές κοινωνίες.

Πηγή εικόνας: gesrepair.com

Δυστυχώς, στην περίπτωση της Ελλάδας η χειραφέτηση -πάντα μιλώντας στα ασφυκτικά πλαίσια της εκάστοτε εποχής- άργησε πολύ να έρθει, αφού, μόλις το 1911 η Καλλιρρόη Παρρέν προχώρησε στην ίδρυση του Λυκείου των Ελληνίδων στα πρότυπα των ευρωπαϊκών Λυκείων-Λεσχών (Lyceum Clubs), που είχε ως στόχο την «εξυπηρέτησιν της προόδου του φύλου των [γυναικών]», και την «αναγέννησιν και διατήρησιν των ελληνικών εθίμων και παραδόσεων». Η καθυστέρηση αυτή σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθεί τυχαία, αφού η χώρα από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι και το 1950 βαλλόταν από πολιτικά προβλήματα και πολέμους, που καθυστέρησαν κατά δύο σχεδόν αιώνες τη βιομηχανοποίηση της οικονομίας και άρα την ένταξη των γυναικών σε αυτή.

Πηγή εικόνας: ERGANI weaving workshop

Επιπρόσθετα, όπως μας αναφέρει και η κ. Ελένη Παύλου, του εργαστηρίου υφαντικής ΕΡΓΑΝΗ: «Ακόμα και οι γυναίκες που ύφαιναν στο σπίτι τους, για την οικογένειά τους, πολλές φορές έφτιαχναν και κατά παραγγελία, οπότε κέρδιζαν κάποια χρήματα. Αργότερα, όταν φτιάχτηκαν τα πρώτα εργοστάσια, οι γυναίκες βγήκαν από τα στενά όρια του σπιτιού τους, κοινωνικοποιήθηκαν, συνειδητοποίησαν τα δικαιώματά τους και αγωνίστηκαν για αυτά. Οι άσχημες συνθήκες εργασίας και οι ανισότητες που βίωσαν, τις οδήγησαν να διεκδικήσουν, πολλές φορές με μεγάλες θυσίες, μια καλύτερη ζωή».

Η κουλτούρα της πολιτισμικής οικειοποίησης

Η δυναμική της υφαντικής αποδεικνύεται τα τελευταία χρόνια, αφού πολλοί μεγάλοι οίκοι μόδας αποφάσισαν να χρησιμοποιήσουν μοτίβα στις συλλογές τους από παραδοσιακά υφαντά. Το πρόβλημα, φυσικά, δεν εντοπίζεται στην καθ’ εαυτή έμπνευση των οίκων από την παράδοση και τη λαογραφία -αν μη τι άλλο δεν υπάρχει παρθενογένεση-, αλλά στην πλήρη αντιγραφή, χωρίς την ανάλογη αναφορά σε αυτές. Το 2017, για παράδειγμα, ο γαλλικός οίκος Dior λάνσαρε μια σειρά, που όλως παραδόξως αποτελούνταν από αντίγραφα των παραδοσιακών ρουμάνικων καλλιτεχνών Bihor, μιας ουσιαστικά συντεχνίας τεχνιτών παραδοσιακών ενδυμάτων (με πρωτεργάτριες τις Dorina Hanza, Gladi Dogaru και Ana Popa) της ομώνυμης περιοχής, που σκοπό έχουν τη διατήρηση της τέχνης και της λαογραφικής παράδοσης, καθώς και την ταυτόχρονη οικονομική ενίσχυση της τοπικής κοινωνίας -μιας εκ των φτωχότερων στην Ευρώπη. Η ρουμανική υφαντική φαίνεται να έχει ιδιαίτερη πέραση στους οίκους μόδας, αφού και ο Tory Burch ακολούθησε την πρακτική της πλήρους μίμησης ενός παραδοσιακού πανωφοριού.

Το γιλέκο Dior και η απάντηση της Ρουμανίας | Πηγή εικόνας: ocdn.eu

Προφανώς, αυτές δεν είναι οι μοναδικές περιπτώσεις που η μόδα προχωρά στην πολιτισμική οικειοποίηση διαφόρων παραδοσιακών ενδυμάτων, μοτίβων κτλ, αφού και η Stella McCartney κατηγορήθηκε για τη χρήση των μοτίβων Ankara, που προέρχεται από φυλές της Αφρικής.

Πώς, όμως, συνδέεται η υφαντική με το σήμερα, και, κυρίως, είναι τελικά design;

Η υφαντική στο σήμερα

Από το 1960, σταδιακά πολλές γυναίκες καλλιτέχνιδες άρχισαν να μεταμορφώνουν την υφαντική τέχνη σε μία καθαρά καλλιτεχνική μορφή έκφρασης και δημιουργίας. Οι περιπτώσεις της Regina Dejimenez και της Hella Jongerius είναι μερικές από τις πολλές προσπάθειες ένταξης της υφαντικής -ή τουλάχιστον ενός νέου, πρωτότυπου είδους της- στο σύγχρονο design.

Regina Dejimenez | Πηγή εικόνας: sculpture-network.org

Η δεύτερη, μάλιστα, προχώρησε ένα βήμα παραπέρα, χρησιμοποιώντας την εκτύπωση 3D για τη δημιουργία ελαφρύτερων, οικολογικότερων και πιο ευέλικτων κτιρίων, αντικαθιστώντας το τσιμέντο και το σκυρόδεμα, όπως η ίδια ισχυρίζεται. Ούτως ή άλλως, η τρισδιάστατη ύφανση μέσω «ηλεκτρονικών αργαλειών» είναι παρούσα εδώ και καιρό, καθώς έχει ήδη συμβάλει στη δημιουργία ιατρικών εμφυτευμάτων πολυεστέρα και τον σχηματισμό αεροσκαφών από ίνες άνθρακα. Δεν μένει, άρα, παρά να δούμε το όραμα της Jongerius να πραγματοποιείται στον τομέα του αρχιτεκτονικού σχεδίου. Θα μπορούσε όμως το Loom Room της Ολλανδής designer να ιδωθεί και από τη σκοπιά του φύλου; Ίσως ναι, αν αναλογιστούμε ότι στα data centers που παλαιότερα υπήρχε «άβατο των ανδρών», η Jongerius εισήγαγε την τέχνη της υφαντικής και τον αργαλειό, αυτή τη φορά, ωστόσο, διαφοροποιημένο, πιο σύγχρονο.

Πηγή εικόνας: tlmagazine.com

Άκρως ενδιαφέρον είναι και το έργο που βασίστηκε στη διδακτορική έρευνα του Roberto Naboni, στο Πολυτεχνείο του Μιλάνου, και πραγματοποιήθηκε το 2018 στο πανεπιστήμιο μέσω τεσσάρων 3D εκτυπωτών. Το Trabeculae Pavilion, όπως και το Weaving In-Tension Pavilion του Meta-Studio Architecture (2013), αποτελούν τομή στη σύγχρονη αρχιτεκτονική προσέγγιση και την εύρεση καινοτόμων ιδεών, με στόχο την προσαρμοστικότητα και τα νέα υλικά κατασκευής.

Trabeculae Pavilion (2018) | Πηγή εικόνας: 3dprintingindustry.com

Στην Ελλάδα οι προσπάθειες επικεντρώνονται στη νέα προσέγγιση της υφαντικής, με γνώμονα πάντα το παραδοσιακό μοτίβο. Οι προσπάθειες της Αλεξάνδρας Θεοχάρη, ιδρύτριας του Klotho, και της Κατερίνας Φρέντζου, ιδρύτριας του μη κερδοσκοπικού φορέα Branding Heritage, που από το 2022 οργάνωσε το «Οι Υφαντές της Ελλάδας» (μια νέα βάση δεδομένων με στόχο την ανάδειξη του σύγχρονου επαγγέλματος της υφαντικής στην Ελλάδα), αποτελούν κάποια από τα πολλά παραδείγματα μιας νέας πνοής στην υφαντική.

Τέλος, το εργαστήριο υφαντικής ΕΡΓΑΝΗ είναι ένα από τα πρότυπα κέντρα, όπου η υφαντική αναδημιουργείται και ανασυστήνεται στο κοινό που θέλει να την προσεγγίσει, βρίσκοντας τη χρυσή τομή μεταξύ ενός οικείου παρελθόντος-παρόντος και μέλλοντος, μέσω της υφαντικής, του κεντήματος και άλλων οικοτεχνικών δραστηριοτήτων. Ευελπιστούμε ανάλογες πρωτοβουλίες να υπάρξουν και στο μέλλον.

Πηγή εικόνας: ERGANI weaving workshop

Όσον αφορά την τέχνη της υφαντικής στην Ελλάδα, η κ. Παύλου μας αναφέρει: «Υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια, τόσο για την υφαντική, όσο και για τις υπόλοιπες τέχνες, που χρόνια τώρα τις κατέτασσαν στις "γυναικείες χειροτεχνίες". Η υφαντική, το πλέξιμο, το κέντημα απενοχοποιούνται και βλέπουμε όλο και περισσότερα νέα άτομα, κορίτσια και αγόρια, να μαθαίνουν και να δημιουργούν μέσα από αυτές. Αυτή η τάση ανανεώνει την τέχνη και αναπόφευκτα της δίνει έναν πιο σύγχρονο χαρακτήρα. Επίσης, όποιος ασχολείται πια με την υφαντική δεν το κάνει γιατί πρέπει, για να καλύψει μια πρακτική ανάγκη, αλλά για να βιώσει τη χαρά της δημιουργίας».

Ίσως, λοιπόν, η υφαντική αναγεννιέται σταδιακά, δίνοντας νέες ευκαιρίες και προοπτικές στη σύγχρονη τέχνη και στον τρόπο που οι νεότερες γενιές την προσεγγίζουν.

**Ευχαριστούμε πολύ το Εργαστήριο υφαντικής ΕΡΓΑΝΗ για την επικοινωνία.

Περαιτέρω ανάγνωση και πηγές:

THE HISTORY OF WEAVING AND WOMEN. Από: ecoist.world.

Identity and Prestige in Mayan Textiles. Από: new.artsmia.org.

Β. Sutton (2018). The Ancient Tradition of Maya Weaving in the 21st Century. Από: hyperallergic.com.

Tartan and Clan Finder. Από: scotlandshop.com.

C. Băroiu (2019). Από: ammalya.com.

A. von Keyserlingk (2018). Από: brand-experts.com.

C.Villa (2022). THE ART OF WEAVING: VINDICATING FEMININE CRAFTS. Από: theplatform.es.

K: Foster (2022). Designer Hella Jongerius turns ancient weaving into a 21st-century art form. Από: ft.com.

** Περισσότερα για το εργαστήριο υφαντικής ΕΡΓΑΝΗ, στο: erganiweaving.

** Περισσότερα για το Λύκειο Ελληνίδων, στο: lykeionellinidon.com.