Jane Jacobs και το όνειρο μιας «κοινωνικής» πόλης

Πηγή Κεντρικής Εικόνας: mas.org

Τι ήταν αυτό που κατέστρεψε -και ας μην γελιόμαστε, συνεχίζει να καταστρέφει- τις αμερικανικές, και όχι μόνο, κοινότητες, αναρωτήθηκε η Jane Jacobs. Μα, φυσικά, η μνημειακού ύφους αρχιτεκτονική του μοντέρνου, κυρίως, και μετέπειτα του μεταμοντέρνου σχεδιασμού, και προφανώς οι μεγάλες λεωφόροι και οι αυτοκινητόδρομοι που έχουν περιορίσει τις κοινότητες/γειτονιές, έχοντας εισβάλει σε αυτές, και κατά συνέπεια έχουν αλλοιώσει τις συναναστροφές και τις επαφές των ατόμων που κατοικούν εκεί. Το ίδιο, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι συμβαίνει και στις υπόλοιπες δυτικές κοινωνίες, εξήντα χρόνια μετά την έκδοση του εμβληματικού The Death and Life of Great American Cities, που καθιέρωσε την ίδια ως εκπρόσωπο μιας νέας στροφής της πολεοδομίας σε ένα κράμα των κλάδων της κοινωνιολογίας και οικονομίας, τομείς άρρηκτα συνδεδεμένους με τις σύγχρονές της (και σύγχρονές μας) κοινωνίες.

Πηγή εικόνας: janeswalk.at

Η ίδια έβλεπε τις πόλεις ως οργανισμούς ζώντες, που ήταν ικανοί να μεταβάλλονται με το πέρασμα των χρόνων -ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες των κατοίκων που τις αποτελούσαν. Έτσι, διέβλεπε την ανάπτυξη πυκνοκατοικημένων περιοχών (σε πολλά διαδοχικά τετράγωνα), στις οποίες οι διάφορες χρήσεις θα ήταν μικτές, με τους ανοιχτούς χώρους πρασίνου να είναι παρόντες στις νέες αυτές περιοχές, ενισχύοντας παράλληλα τον σχεδιασμό με γνώμονα την ύπαρξη πεζοδρομίων για την ευκολότερη και ασφαλέστερη μετακίνηση των ατόμων. 

Όπως φαίνεται, η Jacobs αντιτάχθηκε σθεναρά στις θέσεις του Robert Moses και στην εμμονή του για την επικράτηση των αυτοκινητόδρομων στις μοντέρνες αμερικανικές πόλεις (κάτι το οποίο ο ίδιος σε μεγάλο βαθμό πέτυχε), για τον αποκλεισμό των μειονοτήτων από συγκεκριμένες γειτονιές και την παραμέληση των συγκοινωνιών. Ειδικά το τελευταίο, προφανώς, θα έστρεφε την πλειονότητα των Αμερικανών στην αγορά αυτοκινήτου, αποκλείοντας από τη γρήγορη και εύκολη μετακίνηση τις κοινωνικές ομάδες που δεν είχαν αυτήν τη χρηματική δυνατότητα.

Η συμπεριληπτική απάντηση της Jacobs στα σχέδια του Moses, είναι μια σειρά βιβλίων με σημαντικότερο το The Death and Life of Great American Cities (1961), που προαναφέρθηκε, το οποίο αποτελεί και μια κριτική των γενικότερων πολεοδομικών πρακτικών των προηγούμενων δεκαετιών.

Πηγή εικόνας: pictures.abebooks.com

Εyes on the street ή Natural Surveillance

Για την Jane Jacobs, οι πόλεις πρέπει να είναι σχεδιασμένες για τους ανθρώπους, με τους ανθρώπους, δηλαδή να είναι ικανές να συμπεριλαμβάνουν όλες τις ασχολίες που τους αφορούν συγκεντρωτικά, στις εκάστοτε γειτονιές, και όχι αυτές να διαχωρίζονται ανάλογα με το είδος τους. Ξεκινώντας με αναφορές στον Ebenezer Howard και την Garden City, προχωρά στον σχολιασμό των Αμερικανών μιμητών του, όπως των Lewis Mumford, Clarence Stein και Catherine Bauer, για να συνεχίσει με την αναφορά στη Radiant City του Le Corbusier. Τι κοινό, ωστόσο, είχαν όλοι αυτοί κατά την Jacobs; Μα, φυσικά, κατακερμάτιζαν όχι μόνο τα αστικά περιβάλλοντα σε διαφορικά, αποκεντρωμένα μέρη κατοίκησης, αλλά και δαιμονοποιούσαν, κατά κάποιον τρόπο, τη μικτή χρήση των χώρων της πόλης, οι οποίοι πλέον νοούνταν ως αρνητικά και χαοτικά περιβάλλοντα, αποτρέποντας την κοινωνική αλληλεπίδραση στο εσωτερικό τους. Το χείριστο όλων ήταν η δημιουργία γειτονιών-γκέτο μέσα στις πόλεις, όπου ζούσαν άτομα που δεν μπορούσαν να μετακομίσουν στα κοινωνικά «ανώτερα» προάστια, απομονώνοντας μεγάλες ομάδες ατόμων, των οποίων οι περιοχές υποβαθμίζονταν όλο και περισσότερο. 

Garden City | Πηγή εικόνας: upload.wikimedia.org

Το ίδιο επικριτική είναι και με το κίνημα City Beautiful που, αν και προσπάθησε να αντέξει στον αστικό πολεοδομικό χώρο μνημεία, εμπορικά κέντρα, διεθνείς εκθέσεις και λεωφόρους, απέτυχε να εμπνεύσει στους επισκέπτες του την πολυπόθητη αστική ενότητα. Για την Αμερικανή μελετήτρια, ο πυρήνας της πόλης θα πρέπει να είναι το πεζοδρόμιο -πάντα ενταγμένο στο περιβάλλον γύρω του-, όπου όλοι θα μπορούν να αλληλοεπιδρούν, να συγχωνεύονται, ούτως ώστε η ζωή και η πόλη να προχωρούν, να μεταβάλλονται, να υπάρχουν. Είναι ένας μηχανισμός που θα κάνει τους κατοίκους να αισθάνονται οικεία μέσα στους αγνώστους που τους περιτριγυρίζουν, αλλά και να νιώθουν κοινωνικά ενταγμένοι στον κοινωνικό ιστό. Προφανώς, μέσα σε μια πόλη είναι σημαντική και η αγορά, και η ένταξη της «ελεύθερης αγοράς», με την οποία η παραγωγή θα στηριζόταν στην πόλη αυτή καθαυτή, και όχι στο μοτίβο της οικονομίας των εισαγωγών (improt replacement). Αυτό θα ήταν ικανό -δυνητικά- να καταστήσει τις εκάστοτε κοινότητες αυτόνομες και οικονομικά ισχυρότερες, απ’ ό,τι θα ήταν αν η αγορά ήταν αυστηρά κεντρική.

Πηγή εικόνας: sociallifeproject.org

Άλλος ένας υψίστης σημασίας παράγοντας αστικού σχεδιασμού, είναι το αίσθημα της ασφάλειας που πρέπει να υπάρχει περπατώντας ή ζώντας στις πόλεις. Ο σχεδιασμός πεζοδρομίων που πάντα θα είναι πολυσύχναστα, οδηγεί στη δημιουργία ενός φυσικού περιπόλου σε αυτά, καθώς, κατά την Jacobs, οι περαστικοί «ένοικοί» τους θα μπορούν να επιτηρούν και να παρακολουθούν ακούσια τις δραστηριότητες πάνω ή πέριξ αυτών. Με αυτό τον τρόπο, μέσω της ανεμπόδιστης οπτικής επαφής των ατόμων και των κτιρίων προς τον δρόμο (το περίφημο πρωτόκολλο “eye on the street”), η σαφής οριοθέτηση του ιδιωτικού και δημόσιου χώρου και ο οπτικός προσανατολισμός των εντός ή εκτός δραστηριοτήτων προς τη μεριά του δρόμου, θα επιτείνουν και θα βοηθήσουν αυτή τη φυσική επιτήρηση, αποτρέποντας την ύπαρξη αστυνομικών δυνάμεων ή άλλων μέσων που οδηγούν στην ασφυκτική εξωτερική αστυνόμευση. Επιπλέον, η ύπαρξη πεζοδρομίων στις κατοικημένες περιοχές ενισχύει την ανάπτυξη του παιχνιδιού των παιδιών, με τη διακριτική επιτήρηση των γονέων τους που είναι τόσο κοντά αλλά συνάμα τόσο μακριά τους, επιτείνοντας το αίσθημα ανεξαρτησίας τους, αλλά με την ταυτόχρονη αδιόρατη επίβλεψή τους.

Πηγή εικόνας: warriordoors.co.uk

Σημαντικά είναι και τα πάρκα, με τα οφέλη να είναι τα ίδια με αυτά του πεζοδρομίου, ενώ η φυσική κυκλοφορία της ζωής μέσα σε αυτά, το παιχνίδισμα της πολυπλοκότητάς τους και η επαφή με τη φύση και το φως, προσφέρουν πολλές ευεργετικές συνήθειες στα άτομα της γειτονιάς, καθρεφτίζοντας ταυτόχρονα τα μέλη της κοινότητας.

Πηγή εικόνας: smartgrowthmd.files.wordpress.com

Το παράδειγμα, άλλωστε, που χρησιμοποιείται συχνά από την Jane Jacobs, είναι η περιοχή του Greenwich Village της Νέας Υόρκης, όπου όλοι και όλα (από την κοινωνία μέχρι τα οικονομικά ενδιαφέροντα της συνοικίας) λειτουργούν κανονικά και είναι ικανά να αποτελέσουν τον κεντρικό πυλώνα των μετέπειτα πολεοδομικών σχεδιασμών. 

Πηγή εικόνας: cnu.nyc

Και τώρα τι; 

Σε μια περίοδο που όλοι μιλούσαν για την ανάγκη μεγάλων δρόμων για να εξυπηρετηθεί η σύγχρονη καινοτομία, το αυτοκίνητο, η Jane Jacobs μιλούσε για την ανάπτυξη της πόλης εκ των έσω, από τους ίδιους τους κατοίκους, για τους ίδιους τους κατοίκους, βάζοντας την τεχνολογική εξέλιξη, όχι ακριβώς στην άκρη, αλλά σίγουρα όχι στο επίκεντρο της συζήτησης του υγιούς πολεοδομικού σχεδιασμού. Σήμερα, οι ιδέες της, αν και είναι μεγαλύτερες από εξήντα ετών, μας απασχολούν ακόμη. Η τεχνολογία πλέον είναι πανταχού παρούσα, κυριαρχεί στις ζωές και στις πόλεις μας, και θεωρείται -δικαίως- δημόσιο αγαθό (η δημόσια πρόσβαση στο ίντερνετ είναι ένδειξη πολιτισμού). Όμως, πού είναι το βίωμα της πόλης μέσα σε όλη αυτή τη νέα εποχή; Πώς θα ξεχωρίσουν οι κάτοικοι των διαφορετικών γειτονιών, όταν όλες σχεδιάζονται σαν σε καρμπόν η μία με την άλλη (και όλο αυτό καπηλευόμενες τις ιδέες της Jacobs), για την επίτευξη του eco sustainability των χώρων -με ό,τι αυτό συνεπάγεται, από την ομοιομορφία των υλικών μέχρι την αισθητική ομογενοποίηση; Πώς θα επαναφέρουμε το αίσθημα της ασφάλειας, σε μία εποχή που σε πολλές χώρες η αστυνόμευση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ομάδες καταστολής σε διάφορα σημεία των πόλεων, ή τα λεγόμενα γκέτο τους; Και το κυριότερο, τι κάνει μία πόλη όμορφη; Είναι τα κτήρια (πολλά από τα οποία είναι διαμάντια αρχιτεκτονικής σύνθεσης των προηγούμενων αιώνων) ή οι κάτοικοί της, που η παρουσία τους χρωματίζει, διαφορετικά κάθε φορά, την εκάστοτε συνοικία; 

Ίσως, η Jane Jacobs να μας απαντούσε ότι η ζωή, το βίωμα της πόλης, η πολιτισμική της πολυχρωμία και η συνεργασία των κατοίκων της την καθιστούν όμορφη και λειτουργική, με την τεχνολογία να είναι απλώς ένας βοηθός στην όλη προσπάθεια. Ίσως, αν ζούσε να μας φώναζε «τα μάτια σας στο πεζοδρόμιο, και λιγότερο στις οθόνες!»

Περαιτέρω ανάγνωση και πηγές:

Jane Jacobs. Από: pps.org.

S. Barns (2016). Against the modernist nightmare: the legacy of urbanist Jane Jacobs. Από: citymonitor.ai.

Jane Jacobs and the Future of Architecture and City Planning. Από: insideouttours.com.

M. Weingarten (2016). Jane Jacobs, the writer who changed the face of the modern city. Από: theguardian.com.

R. Fulford (2023). Radical Dreamer: Jane Jacobs on the Streets of Toronto. Από: azuremagazine.com.

E. Cummins (2019). Meet the hero who saved everything you love about modern cities. Από: popsci.com.

JANE JACOBS AND THE CENTER. Από: centerforthelivingcity.org.

**Center of the Living City, στο: centerforthelivingcity.org.